القائم على کل نفس

این اسم مرکّب در قرآن یک بار و به عنوان وصف خدا وارد شده است، چنان که مى فرماید:«أَفَمَنْ هُوَ قَائِمٌ عَلَىٰ كُلِّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَجَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ قُلْ سَمُّوهُمْ أَمْ تُنَبِّئُونَهُ بِمَا لَا يَعْلَمُ فِي الْأَرْضِ أَمْ بِظَاهِرٍ مِنَ الْقَوْلِ بَلْ زُيِّنَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مَكْرُهُمْ وَصُدُّوا عَنِ السَّبِيلِ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ».

«آیا کسى که بر کار هر انسانى ناظر است(مانند بتها است) براى خدا شریکانى قرار داده اند، بگو آنها را نام ببرید، یا اینکه مى خواهید او (خدا) را در زمین به چیزى آگاه کنید که ازآن بى خبر است، یا گفتارى ظاهرى و نادرست مى گویید بلکه مکر کافران درنظرشان زیبا جلوه کرده و از راه راست باز مانده اند و هر که را خدا گمراه کند راهنمایى ندارد».

مفاد آیه

مفاد آیه این است که موجودى شایسته عبادت است که از همه حالات انسانِ عبادت کننده آگاه باشد و او جز خدا کسى نیست، این که گروهى براى خدا شریک قرار مى دهند در مورد آنها سه فرضیه باطل مطرح است:

1. نام این شرکا را ببرند تا درباره آن‌ها مطالعه شود که آیا واقعاً واجد صفات خداوندى مى باشند تا مورد پرستش قرار گیرند، و اگر آنها لات و عزى را نام ببرند همگى مى دانیم که آنها جمادى بیش نیستند و شایستگى عبادت را ندارند.

2. یا این افراد ناآگاه مى خواهند خدا را از شریکانى آگاه سازند که خدا از آنها خبر ندارد، این فرضیه نیز باطل است،زیرا چیزى از دایره علم الهى

بیرون نیست.

3. آنان گفتارى ظاهرى و نادرست مى گویند، و آنچه را که خدا نیست، خدا مى نامند.

و شاید فرض اخیر درست تر باشد زیرا آنان هم مى دانستند که بتهاى مورد پرستش آنها کاره اى نیستند، و صفات معبود در آنها وجود ندارد، و همچنین از احاطه علم خدا آگاه بودند از این جهت فرض اخیر متعین است و در ذیل آیه مى فرماید: «مکر و حیله کافران براى آنها زیبا جلوه کرده و از راه حق بازمانده اند، و هرگز هدایت نخواهند شد». و این جمله مى رساند که آنها با الفاظ بازى مى کنند، غیر خدا را خدا مى نامند و آن را مى پرستند.

اکنون که معنى آیه روشن شد باید دید مقصود از اسم (قائم على کلّ نفس بما کسبت)چیست؟

این جمله کنایه از سلطه گسترده حق است بر هر انسانى، زیرا کسى که بالا سر انسان مى ایستد بر کارهاى او اشراف و از تمام خصوصیات آگاه است، تو گویى خدا مِثْل موجودى است که از افق برتر مراقب همه اعمال انسانها است.

لفظ «قائم» در قرآن به معنى حافظ و نگهبان استعمال شده است چنان که مى فرماید:«... وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِينَارٍ لَا يُؤَدِّهِ إِلَيْكَ إِلَّا مَا دُمْتَ عَلَيْهِ قَائِمًا....»

«برخى از این اهل کتاب به گونه اى پست هستند که اگر او را براى دینارى امین بشمارى (در اختیارش بگذارى) هرگز ردنمى کند، مگر این که بر او مسلط باشى».

پانویس

منابع

کتاب منشور جاوید از پایگاه اطلاع رسانی آیت الله سبحانی